WERKGROEP EREDIENST van de Protestantse kerk Nederland
 
De paaskaars in de protestantse traditie

 Handreiking voor discussie in eigen gemeente

In een van de vergaderingen van de werkgroep eredienst kwam het gebruik van de paaskaars in de Protestantse Kerken aan de orde. Aanleiding was de vraag uit gemeenten om duidelijkheid over de manier waarop tijdens het de drie dagen van Pasen omgegaan moet worden met de paaskaars. 
 
Vooraf: Het is aan de plaatselijke gemeente uit te maken welke keuzes zij maakt. Daarbij kunnen onderstaande overwegingen een rol spelen.De antwoorden die gegeven worden hebben enerzijds een theologische kant, anderzijds speelt de ervaring/beleving van mensen een rol. 
 
Het oorspronkelijke gebruik van de Paaskaars Het gebruik van de paaskaars gaat terug op een eeuwenlange traditie. Al in de tijd van Augustinus werd de Paaskaars in de Paasnacht, als een verwijzing naar de Opgestane Heer, brandend de kerk binnengebracht onder het driemaal zingen van “Licht van Christus”. Vanouds brandde de Paaskaars van Pasen tot  na de evangelielezing op Hemelvaart. Zo was de Paaskaars het teken van de Heer die na zijn verrijzenis gedurende veertig dagen verscheen aan zijn apostelen. Sinds het Tweede Vaticaans Concilie wordt in de Rooms-Katholieke en Oud-katholieke Kerk de Paaskaars na het Pinksterfeest gedoofd. Daarmee wordt benadrukt dat de Heer ons niet als wezen heeft achtergelaten, maar zijn Geest heeft gezonden opdat de gemeente zelf drager van het licht van Christus zal zijn. Na het Pinksterfeest wordt de paaskaars bij de doopvont neergezet en alleen ontstoken bij vieringen waarin op een bijzondere manier de Opgestane Heer in het vizier komt, zoals bij doop en uitvaart. 
 
De Godslamp: De rooms-katholieke en oud-katholieke traditie kent naast de paaskaars ook de godslamp. Deze brandt dichtbij het tabernakel, waarin het eucharistisch brood wordt bewaard. De Godslamp herinnert eraan dat de kerk op bijzondere wijze huis van God is, en wijst op de tegenwoordigheid van Christus in het sacrament. Als er in het 'tabernakel' geen eucharistisch brood wordt bewaard, zoals op Witte Donderdag, brandt de lamp niet. De deur van het lege tabernakel staat dan open en de Godslamp is gedoofd tot aan de Paaswake op Paaszaterdag. Aan het einde van de viering van Witte Donderdag wordt de Paaskaars met de andere liturgische attributen weggedragen, want, omdat Pasen het feest van de vernieuwing is, wordt in de Paaswake alles nieuw: de Paaskaars, het doopwater, de olie, het eucharistisch brood etc.  Als in de Paaswake de nieuwe Paaskaars wordt binnengebracht, wordt de Godslamp als eerste daaraan ontstoken
 
Protestantse praktijk  In protestantse kerken is het gebruik van de paaskaars een betrekkelijk jonge en niet algemeen aanvaarde praktijk. Hoewel er gemeenten zijn waar men de rooms- of oud-katholieke traditie volgt, heeft de paaskaars in protestantse kerken over het algemeen bijna de functie van Godslamp gekregen. Zij brandt dan ook het hele jaar door. Dat houdt o.m. in dat dan de paaskaars al brandt als de gemeente binnenkomt. Aan de paaskaars worden alle andere kaarsen(bijvoorbeeld kaarsen op de avondmaalstafel, licht dat meegaat naar de kindernevendienst, de doopkaarsen) aangestoken. Na afloop van de dienst wordt de kaars gedoofd. In de paasnacht of op de eerste paasdag wordt er een nieuwe paaskaars ontstoken en de kerk binnengedragen. De paaskaars staat gewoonlijk bij de doopvont. In een uitvaartdienst staat de paaskaars bij de kist.
 
Keuzemogelijkheden Men kan de Paaskaars gebruiken volgens rooms- of oud-katholieke traditie: Dan is de kaars symbool van de Opgestane Heer en brandt deze van Pasen tot Hermelvaart of Pinksteren en daarna alleen bij doop en uitvaart. Men kan de Paaskaars ook gebruiken volgens de in de Protestantse kerk gegroeide gewoonte. Dan fungeert de Paaskaars eigenlijk als Godslamp: teken van de aanwezigheid van de Levende Heer. Wanneer men kiest voor het in protestantse kerken gegroeide gebruik, komt men voor de vraag te staan: hoe om te gaan met de paaskaars in de Stille week?
 
Multifunctionele kerkzaal: Wanneer de kerkzaal door de week ook gebruikt wordt door andere gebruikers of wanneer in de vierruimte voorafgaand aan de viering een andere activiteit plaats vindt (koffiedrinken, concert, vergadering enz.), is het te overwegen de Paaskaars pas aan te steken bij de aanvang van de kerkdienst. Maar er is ook veel voor te zeggen dat de Paaskaars ook dan brandt. 
De volgorde blijft: de viering begint pas wanneer de Paaskaars brandt.  Omgekeerd is het niet passend de Paaskaars te doen branden tijdens een seculiere bijeenkomst. Een brandende Paaskaars in een kerk bij een opname van de ‘Rijdende Rechter’ is niet passend. 
 
Witte Donderdag Men kan ervoor kiezen met de Paaskaars te handelen zoals in rooms- of oud-katholieke kerken met de Godslamp gehandeld wordt: dan wordt op de Witte Donderdag na het avondmaal de tafel afgeruimd en worden alle liturgische attributen weggedragen, inclusief de Paaskaars. De Paaskaars kan in een zijkapel gezet worden ten teken dat Christus uit het zicht verdwenen is en zijn weg alleen gaat. Genoemd wordt in dat verband dat Jezus door zijn discipelen in de steek gelaten wordt en dat in 1 Petrus 3 en 4 (1 Petrus 3:18-20 en 1 Petrus 4:6) geschreven staat dat Jezus na zijn sterven dood is naar het lichaam, maar naar de geest tot leven is gewekt en ook aan de doden het evangelie verkondigt. Als de liturgische attributen zijn weggedragen zingt de gemeente bijvoorbeeld het Taizélied ‘Waakt en bidt’ en verlaat de kerk. De vraag of de paaskaars op Witte Donderdag gedoofd dan wel brandend wordt weggedragen is er meer een van praktische, dan symbolische aard. Men kan op de lege avondmaalstafel een klein lichtje laten branden om niet te vergeten, wat we al weten: dat het toch Pasen is geworden.
 
Goede Vrijdag Wanneer het doven van de Paaskaars gezien wordt als teken van het sterven van Christus, ligt het voor de hand de kaars te doven op Goede Vrijdag na het slot van de lezing over het sterven van Jezus. 
Voor het sterven is het doven van een kaars een herkenbaar beeld. Bij het overlijden van mensen spreekt men soms ook van een kaarsje dat gedoofd is. Het doven van de paaskaars heeft een sterk dramatisch effect. Wellicht geldt dat hoe menselijker men Jezus ziet, des te groter de behoefte is de kaars te doven op Goede Vrijdag om daarmee te benadrukken dat Jezus de weg is gegaan van alle mensen. Ook nu kan men op de lege avondmaalstafel een klein lichtje laten branden om niet te vergeten, wat we al weten: dat het toch Pasen is geworden. 
 
Daarbij kan gezegd worden: 
Op Goede Vrijdag: Ook al sterft Jezus aan een kruis, zijn levenslicht zal niet doven, maar elders nog heerlijker stralen.
 
Als teken daarvan brengen wij het licht van de Paaskaars nu over naar een kaars onder het kruis.
 
Die kaars zal blijven branden ook als de Paaskaars wordt gedoofd.
 
Voor het laatste aangepast: sept 2015

In het algemeen wordt in de Nederlanse Lutherse kerken de Paaskaars het gehele jaar door brandende gehouden.